Objavljeno: 21.12.2009.
Prema zapisima Mace Jambrešić Štefanić, koprivničke spisateljice rođene 1921. godine
ADVENT I ZORNICE
U prosincu, dane prije Božića nazivali smo Adventsko vrijeme. Tada su bile određene jutarnje svete mise koje smo nazivali zornicama, kada su žene promrzle od hladnoće prisustvovale tim ranim misama u hladnoj crkvi.
Četvrtog prosinca na svetu Barbaru, žene su sijale u male zdjelice ili tanjuriće pšenicu za Božić. Kada je došla sveta Lucija, trinaestog prosinca, ljudi su vjerovali da ce iduće godine svaki mjesec biti takvim kakav je bio dan primjerice kao Lucija za siječanj, dan kasnije za veljaču i tako redom sve do Božića zapisivali su kakvo je bilo vrijeme koji dan. Tako su se stari ljudi nepismeni i praznovjerni, ravnali za vrijeme u idućim mjesecima.
Vršile su se pripreme za Božić, bilo je klanje svinja, šopanje gusaka, iz vinograda se dopremilo vino, pekla se rakija i radili drugi poslovi. U to Adventsko vrijeme, zornice su bile sve do Božića.
BOŽIĆ
Od davnih vremena najpoznatiji je i najveći blagdan u godini Božić. Slavi se kao rođenje Kristovo i kao dan veselja i mnogih želja, jer s njim dolazi i Nova godina. Pripreme za Božić počinju već početkom mjeseca, kada se kao prvo na Barbaru sije žito u zdjelice. Domaćica dno zdjelice obloži s malo vode ili stavi malo zemlje i po njoj posije izabranu pšenicu. Zalije je i stavi na toplo mjesto. Kada poraste, prije Božića, porežu se vrhovi.
Oko 10. dana prije Božića kolju se prasci da bude svježeg i pohanog mesa, da se osuše kobasice i prezvuršt, da bude svega u izobilju. Tada su dolazili mladi pjevači iz Međimurja i pjevali predbožićne pjesme, jedna starinska bila je ova:
Hodi Jožef dobro moje, rodila bom dete svoje,
stal se Jožef mam z večera, ophodil je Betlehema.
Betlehem varoš prebogati, stana neso mogli najti.
Zvun varoša na pol vure tam pastiri jognja kure,
tam nam bodo stana dali, tam si bomo mi prespali.
Potlem so se žaluvali, betlehemski vsi purgari.
Da bili tožni znali, bili bi jim stana dali.
Pjevači su se darivali novcem i hranom. Tih dana dogovorili se susjedi i iz šume dopremili posječene mlade borove. Trebalo je biti pripremljeno dosta drva za loženje.
Domaćice su počele s pripremanjem sitnih kolača. Ako nije bilo snijega, čistila su se dvorišta i kuće iz vana i iz nutra, pripremala se hrana za stoku i živad, vadila se iz ormara i škrinja svečana odjeća, prala se i peglala. Kupovala se nova zimska obuća i potrebne stvari za kuću i gospodarstvo.
Božić je samo jedan u godini i on se mora svečano proslaviti.
Stari ljudi su govorili – Imamo vsega, kak na Božić.
Na dan uoči Božića vrše se još zadnje pripreme. Domaćica za ručak ispeče pogačice koje postavi u zdjelu, posipa ih makom i šećerom i zalije vrućim mlijekom. Tako mora stajati dok pogačice upiju u sebe svu tekućinu, nabubre i još tople se poslužuju. To se jelo zove makvači. Zatim se kuha kompot od sušenih šljiva, krušaka i jabuka i obavezno grah na bilo koji način. Taj ručak je bez mesa. Posle ručka kolje se guska koja se šopala oko mjesec dana, te debela kokoš za juhu. Pekli su se dizani kolači, orehnjača i makovnjača, razvlačilo tijesto za štrudle i gibanice sa sirom.
Postavlja se stol. Posipa se sitnim žitom (pšenica, raž, ječam) od jednog ugla do drugog u križ, a na sredini metnuo se kovani novac. Zatim se pokriva s tri stoljnjaka, a gornji bijeli od lanenog platna. Na stoljnjak se metnula zdjelica sa zrnjem graha i kukuruza i košticama od tikve. Domaćica je postavila tanjure i pribor za jelo, svježi kruh i vino, zatim je oprala povrće za juhu i napravila rezance. Pomažu joj odrasle kćeri i snahe. Kuća mora biti čista i sve pospremljeno.
Domaćin je imao svoj određeni posao. Brinuo se da bude dosta drva i dosta pripremljene hrane za stoku jer se na Božić ne smiju raditi takvi poslovi. Donosi iz vinograda vino. U posebni veliki stalak ugrađuje božićni bor, a pomagali su mu sinovi u svakom poslu. Djeca su bila poslušna mami i tati i nikad nisu odgovarala sa neću. Veselila su se Božiću pogotovo ako je pao snijeg. Predvečerje uoču Božića zvalo se Badnja večer. Kada se spustio mrak i zvonilo pozdravljenje domaćin je nosio u šatoru slamu i na kućnom pragu pozdravio: „Dobra vam večer“. Zatim je ušao u kuhinju i nazdravljao: „Na to mlado ljeto zdravi veseli kak tusti jeleni, daj vam Bog kaj vam se bu rodilo i kotilo teliče, ždrebiče, praščiče, goščice, račiče, mačiče i pesiče. Daj vam Bog vsega a najviše mira i Božjega blagoslova“.
Tada je domaćin stavio slamu na pod, dok je domaćica držala upaljenu svijeću, a svi ukućani su klekli oko slame i molili: „Oče naš koji jesi na nebesima…“.
Domaćin je završio molitvu riječima:“Amen“. Ustao je i rasprostro slamu najviše ispod stola. Od sijena bio je napravljen križ povezan slamom od raži i također se metnuo ispod stola.
Domaćica je zapalila petrolejsku lampu i pozvala k večeri ukućane, koji su posjedali za stol. Za večeru bile su pečene čurke, kuhane kobasice s hrenom, pečena svinjetina, štrukli i gibanice, makovnjača i orehnjača, vino i rakija. Badnja većer traje do pola noći. Kitio se bor koji je postavljen u kutu sobe. Djeca i koji od odraslih stavljala su nakit. To su staklene kugle, crvene jabuke i pozlaćeni orasi koji se vežu za bor, kao i licitarske male figurice, naranđe, svjećice, a zlatne i srebrne trake obavijaju se oko bora. Djeca su palila praskalice i veselo se prevrtala po slami. Domaćica je vršila još posljednje pripreme oko jela, dok se domaćin s bližnjim rođacima i susjedima kartao, pio i čekao pomoć. Skupljala se mladež i dogovarala za polnoćku, misu u pola noći. Tako je došao i jedanaesti sat kada se kretalo u crkvu. Do ponoći crkva se ispunila svijetom tako da su mnogi stajali i na vratima, a i vani oni koji su kasnije došli. Zazvonila su sva zvona i počela je sveta misa s tri i više svećenika, kada je cijela crkva odzvanjala od pjesme i orgulja, a vani se čulo pucanje i žamor. Pod misom su se pjevale razne božićne pjesme koje je pjevao sav narod u crkvi.
Kada je završila polnoćka pjevalo se:
Narodil nam se kralj nebeski
od Marije čiste djevice.
Ljudi su izlazili iz crkve i međusobno si čestitali: „Sretan Božić", razilazili kućama ili kod prijatelja na čestitanje. Ispijale se čaše u zdravlje, pjevalo se i veselilo, to je trajalo nekada i do jutra.
Na Božić, prva je ustala domaćica i spremila se na ranu misu. Obukla je svečanu haljinu i obuću, obukla kaput ili se zagrnula gunjašem (velika topla marama). Domaćin ustaje za njom i ide u staju nahraniti stoku i napraviti najnužnije u gospodarstvu. Dotle se vratila domaćica, presvukla se i napravila doručak, čurke, kobasice, hladnetinu i prezvuršt, rakiju i vino. Tada su dolazili čestitari, susjedi, kumovi i prijatelji, ali samo muški, jer na Božić ako bi došla žena bilo bi zlo. Vatra na ognjištu, ili u peći nije se smjela ugasiti kroz Božićnu noć, jer kada bi prvi čestitar došao razgrtao bi vatru i govorio:
kak jogenj živi, zdravi bili,
rodili se i plodili,
vsako dobro uživali.
Za Božićni ručak kuhala se za juhu kokoš ili više, prema broju ukućana, a pekla se velika šopana guska i svinjetina, te pita sa sirom. Cijeli dan se svetkovalo, ništa se nije smjelo raditi, nisu se spremale postelje, niti mele prostorije i nisu se čistile staje.
Drugi dan Božića, nosi se iz kuće slama i prosipa po štali i svinjama. U jutro se u lavor s vodom metnuo novac sa stola i svi su se ukućani redom umivali. Sijeno se spremalo do upotrebe kada se metalo u gnijezdo, gdje sjedi kvočka na jajima.
Božić je dan kada nestaje mržnje, kada se zaboravljaju svađe i neprijateljstva, kada se oprašta. Božić je dan mira, jer tada dugo zavađeni rođaci dolaze jedan drugome, mole oproštaj i izmiruju se. To je jedini dan u godini koji je u narodu od davnine ostao kao vjerovanje u nešto sveto i nadnaravno.
OD BOŽIĆA DO NOVE GODINE
Prvi dan poslije Božića, na Štefanje, započinje blagoslov kuća. Svećenik je u crkvi oglasio kada i koji dan se moralo čekati da dođe na red koja ulica. Tada je bio župnik kanonik Pavunić, koji je išao od kuće do kuće gdje su vrata bila otvorena i blagoslivljao svetom vodom. Bili su još zvonar i jedan dječak koji je zvonio od uličnih vrata, dajući znak da dolaze. Ulazeći pjevali su božićnu pjesmu: „Narodil nam se kralj nebeski, od Marije čiste djevice“. Mama je upalila svijeću u svijećnjaku na stolu u sobi, u velikoj vazi bile su borove grančice, sa svake strane zelena pšenica u zdjelama, jabuka s ružmarinom i tanjurić s novcem. Po dolasku svećenik je počeo moliti za mir i blagoslov u kući i poškropio sobu svetom vodom. Zatim smo svi zajedno molili: Oče naš i ljubili križić što nam je svakom posebno dao župnik. Mi svi koji smo se zatekli kod kuće, stajali smo jedno pored drugoga i stariji i mi djeca, a župnik nam je dao svete sličice i pitao kako nam ide u školi, još bi razgovarao s mamom i tatom ako je bio i on kod kuće. Za to vrijeme, na vratima, zvonar je zapisivao godinu i G. M. i B. Imena triju kraljeva koji su se došli pokloniti novorođenom Isusu. Ta slova su značila. Gašpar, Melkior i Baltazar. Kada je obred bio završen odlazili su pjevajući:
Na to mlado leto veselimo se
mladoga kralja mi molimo,
daj nam Bog zdravlja k tomu veselje,
nato Mlado leto vsega obilja.
Susjedi su već čekali da dođu i k njima (s križecom), kako smo nazivali taj obilazak blagoslivanja kuća. Ako bi ih zatekla noć, nisu išli dalje nego su kod određene kuće imali večeru. To je obično bilo kod Kraljićevih u Dubovcu. Novac se davao koliko je tko mogao ili htio dati.
Zatim je došao dan Nevina dječica, to smo mi nazivali Šibarovo a slavi se na uspomenu kada je kralj Herod dao poubijati svu djecu do dvije godine, da bi ubio i Isusa. Mi smo u jutro bili još u krevetu, došao bi tata i svakog od nas djece lagano udario šibom. Tako da smo se plašili a on je govorio: živi bili, zdravi bili. Tako da je rekao da ćemo biti zdraviji što smo dobili šibom. Na Silvestrovo, na zadnji dan godine, služila se na večer misa zahvalnica i narod se skupio u crkvi tako da su i vani stajali vjernici koji nisu mogli u crkvu. Tada je bila velika propovijed i svećenik je čitao koliko se u godini rodilo djece i koliko je ljudi umrlo. To je bila jako svečana misa, a na kraju se pjevalo:
Tebe boga hvalimo, vjerno ispovijedamo
vječnog oca slavimo, složnim glasom pjevamo,
svet, svet, svet je gospod Bog
kralj preslavni svijeta tog.
Tada su se ljudi razilazili svojim kućama i počeo je doček Nove godine. Sastali su se susjedi i rođaci, kartali ili pili vino i rakiju. Domaćice su se žurile sa zadnjim pripremama oko kolača i pečenja. Djeca su se igrala pod okićenim borom i palila prskalice. Mladež se posebno zabavljala, kod kuće uz pjesmu i gitaru, a neki su otišli na silvestarsku zabavu u Domoljub. U ponoć je bilo čestitanja, ispijanja čaša, bilo je i suza za onima kojih više nije bilo. Slavilo se cijelu noć do jutarnjih sati, kada se išlo na spavanje. Tako se ispraćala "Stara godina" i dočekivala "Nova godina u želji da bude bolja i sretnija od prijašnje.
Pripremio: Dražen Ernečić,
Muzej grada Koprivnice
Zrinski trg 1, 48000 Koprivnica
grad.koprivnica@koprivnica.hr
+385 48 279 555
IBAN: HR5523860021820100005
SWIFT: PDKCHR2X
OIB: 62112914641